مقالات
گیربکس چیست؟
گیربکس چیست؟
گیربکس یا جعبهدنده یکی از مهمترین قطعات سیستم انتقال قدرت در خودرو است. این قطعه وظیفه دارد نیروی تولیدشده توسط موتور را به بهترین شکل و با نسبت مناسب به چرخها منتقل کند. موتور خودرو تنها در یک محدوده مشخص میتواند بیشترین توان و بازده را ارائه دهد، بنابراین گیربکس کمک میکند در شرایط مختلف مانند حرکت در سربالایی، سرعت بالا، شروع حرکت، یا کاهش سرعت، خودرو همیشه در بهترین حالت عملکردی باشد.
به زبان ساده: گیربکس پلی است میان موتور و چرخها تا خودرو روان، پرقدرت و کممصرف حرکت کند.
گیربکس چگونه کار میکند؟
گیربکس با استفاده از چندین چرخدنده با اندازههای مختلف، «ضریب دنده» ایجاد میکند. ضریب دنده تعیین میکند که:
سرعت چرخیدن چرخها چقدر باشد
قدرت خروجی چقدر افزایش یا کاهش یابد
بهعنوان مثال:
در دنده ۱ → قدرت زیاد / سرعت کم
در دنده ۵ یا ۶ → سرعت زیاد / قدرت کمتر
گیربکسها به طور کلی به دو دسته اصلی تقسیم میشوند:
گیربکس دستی (Manual)
گیربکس اتوماتیک (Automatic)
در ادامه هر دو را مفصل بررسی میکنیم.
1. گیربکس دستی (Manual Transmission)
معرفی و نحوه عملکرد
در گیربکس دستی، راننده باید با استفاده از کلاچ و تعویض دنده با دست، نسبت دنده مناسب را انتخاب کند.
وظیفه کلاچ این است که ارتباط موتور و گیربکس را هنگام تعویض دنده موقتاً قطع کند تا دندهها بدون ضربه جابهجا شوند.
مزایا:
کنترل کامل در اختیار راننده
مصرف سوخت کمتر
هزینه تعمیرات پایین
ساختار سادهتر و دوام بالاتر
معایب:
نیاز به مهارت بیشتر
خستگی راننده در ترافیک
احتمال خطا در تعویض دنده
انواع گیربکس دستی
گیربکسهای دستی بسته به طراحی داخلی چند نوع دارند:
| نوع گیربکس دستی | توضیحات کامل |
|---|---|
| گیربکس دستی معمولی (Simple Manual) | رایجترین نوع گیربکس دستی. راننده با فشردن کلاچ و جابهجایی دستهدنده، نسبت دنده مناسب را انتخاب میکند. ساختار ساده، کمهزینه و بادوام است. |
| گیربکس سگدیش (Dog Box) | مخصوص خودروهای ریس و مسابقات. تعویض دنده بسیار سریع دارد و نیازی به همسرعت کردن دقیق دور موتور نیست. صدای زیاد و عمر کمتر روی خودروهای شهری دارد. |
| گیربکس نیمهدستی یا AMT (Automated Manual Transmission) | ساختار همان دستی است اما کلاچ و تعویض دنده به کمک موتور برقی و ECU بهصورت خودکار انجام میشود. کمی ضربه دارد اما مقرونبهصرفهتر از اتوماتیکهای واقعی است. |
| گیربکس دستی ترتیبی (Sequential Manual) | بیشتر در موتورسیلکتها و خودروهای رالی استفاده میشود. تعویض دنده در مسیر یکطرفه (مثلاً فقط بالا یا پایین) انجام میشود. سریع و اسپرت اما مناسب خودروهای معمولی نیست. |
2. گیربکس اتوماتیک (Automatic Transmission)
معرفی و نحوه عملکرد
در گیربکس اتوماتیک، برخلاف مدل دستی راننده نیازی به کلاچگیری یا انتخاب دنده ندارد.
گیربکس بر اساس سرعت خودرو، فشار روی پدال گاز، سربالایی یا سرپایینی بودن مسیر و شرایط رانندگی، بهصورت هوشمند دنده مناسب را انتخاب میکند.
این گیربکسها معمولاً از تورک کانورتر (مبدل گشتاور) استفاده میکنند که وظیفه انتقال روان و بدون ضربه نیرو را برعهده دارد.
مزایا:
راحتی زیاد در رانندگی
تعویض دنده بدون ضربه
مناسب برای ترافیک
معایب:
مصرف سوخت بیشتر
هزینه تعمیر بالاتر
ساختار پیچیدهتر
انواع گیربکس اتوماتیک
| نوع گیربکس اتوماتیک | توضیحات کامل |
|---|---|
| گیربکس AT (اتوماتیک کلاسیک با مبدل گشتاور) | پرمصرفترین و بادوامترین نوع گیربکس اتومات. تعویض دنده بسیار نرم دارد. از تورک کانورتر برای انتقال نیرو استفاده میکند. در اکثر خودروهای ژاپنی و کرهای دیده میشود. |
| گیربکس CVT | با تسمه و پولی کار میکند و دنده واقعی ندارد. بسیار نرم و اقتصادی است. شتاب ناگهانی ضعیفتر و احساس رانندگی کمتر اسپرت است. مناسب خودروهای شهری. |
| گیربکس DCT یا دوکلاچه | از دو کلاچ خشک یا تر استفاده میکند. تعویض دنده بسیار سریع و دقیق دارد. حالت رانندگی اسپرت را به خودرو میدهد. اما حساستر و هزینه تعمیر بالاتر دارد. |
| گیربکس AMT (اتوماتیکشده) | همان گیربکس دستی است که عمل کلاچگیری و تعویض دنده اتومات شده. لرزش و تقه در تعویض دنده ممکن است احساس شود. هزینه ساخت و نگهداری کمتر از AT و DCT است. |
| گیربکس ECVT (مخصوص خودروهای هیبریدی) | نسخه پیشرفته و متفاوتی از CVT که با موتورهای الکتریکی هماهنگ کار میکند. در خودروهای هیبریدی مثل پریوس استفاده میشود. نرم، بیصدا و بسیار اقتصادی است. |
| گیربکس تیپترونیک / شیفت ترونیک (Tiptronic) | نوعی گیربکس AT است که امکان تعویض دنده دستی را هم فراهم میکند. راننده میتواند بین حالت اتومات و دستی جابهجا شود. ترکیبی از راحتی و کنترل. |
اصطلاح “تقه زدن گیربکس” یعنی چه؟
«تقه زدن» به ضربه یا تکانی ناگهانی گفته میشود که هنگام:
تعویض دنده
شروع حرکت
کمکردن یا زیادکردن سرعت
رخ میدهد.
این حالت نشاندهندهٔ اختلال در هماهنگی موتور، کلاچ، گیربکس، یا انتقال قدرت است.
این مشکل در هر دو نوع گیربکس (دستی و اتومات) رخ میدهد اما دلایل آن متفاوت است.
علت تقه زدن گیربکس دستی
1. رها کردن ناگهانی کلاچ توسط راننده
شایعترین علت؛ مخصوصاً برای رانندگان تازهکار.
2. فرسودگی صفحهکلاچ
وقتی صفحهکلاچ لیز بخورد یا گیر کند، گیربکس هنگام گرفتن یا رها کردن نیرو ضربه میزند.
3. خرابی دستهموتور یا دستهگیربکس
این قطعات ضربههای سیستم انتقال قدرت را خنثی میکنند؛ اگر خراب شوند، «تقه» احساس میشود.
4. کمبود یا خرابی روغن گیربکس
روانکاری ضعیف باعث ضربه در تعویض دنده میشود.
5. تنظیم نبودن کلاچ
کابل یا پمپ کلاچ اگر تنظیم نباشد، دندهها با ضربه جا میروند.
علت تقه زدن گیربکس اتوماتیک
1. کمبود یا کثیفی روغن گیربکس (ATF)
مهمترین دلیل تقه در گیربکس اتومات.
گیربکس اتومات کاملاً به روغن تمیز و کافی وابسته است.
2. خرابی شیر برقیها (Solenoid)
این قطعات فشار روغن را برای تعویض دنده کنترل میکنند؛ خرابی آنها باعث تقه و ضربه میشود.
3. خرابی تورک کانورتر
وقتی تورک کانورتر نتواند بهدرستی نیرو را منتقل کند، لرزش و تقه به وجود میآید.
4. مشکلات نرمافزاری (بهروزرسانی ECU یا TCU)
گاهی تنظیمات کامپیوتری گیربکس نیاز به ریست یا آپدیت دارد.
5. خرابی دستهموتور و دستهگیربکس
در گیربکس اتومات هم باعث وارد شدن ضربه به اتاق ماشین میشود.
6. سایش داخلی قطعات
مثل خورشیدیها، کلاچهای داخلی، یا باندها که ضربه شدید در تعویض دنده ایجاد میکنند.
نحوه تبدیل گیربکس دستی به اتوماتیک
تبدیل گیربکس دستی به اتوماتیک از نظر فنی امکانپذیر است اما هزینهبر، زمانبر و نیازمند تغییرات اساسی در خودرو است. این عملیات بیشتر در کشورهایی که قطعه ارزان و دسترسی زیاد دارند انجام میشود، اما در ایران معمولاً توصیه نمیشود مگر در خودروهای خاص.
1. تعویض کامل گیربکس
باید گیربکس دستی باز شود و یک گیربکس اتوماتیک سازگار با موتور و ECU نصب شود.
گیربکسهای مدل AT یا CVT معمولاً استفاده میشوند.
2. نصب تورک کانورتر
گیربکس اتوماتیک بدون تورک کانورتر کار نمیکند.
صفحهکلاچ، دیسک و دوشاخه حذف میشوند و تورک کانورتر جایگزین میشود.
3. تغییر دسته موتور و دسته گیربکس
به دلیل تفاوت ابعاد گیربکسها، معمولاً باید:
براکتها تغییر کند
دستهموتور تقویت یا جابهجا شود
4. نصب دسته دنده اتوماتیک
دستهدنده دستی حذف و دستهدنده اتوماتیک (PRNDL) نصب میشود.
این دستهدنده شامل:
سیمباکس
سنسورهای موقعیت دنده
قفل پارک
میباشد.
5. تغییر یا تعویض ECU / TCU
گیربکس اتوماتیک توسط واحد کنترل گیربکس (TCU) مدیریت میشود.
معمولاً سه حالت داریم:
ECU موتور باید برنامهریزی شود
TCU جدا نصب شود
یا ECU و TCU یکپارچه نصب شود (بسته به مدل خودرو)
6. نصب رادیاتور گیربکس
گیربکس اتوماتیک گرمای بیشتری تولید میکند.
بنابراین باید رادیاتور کوچک مخصوص (کولر گیربکس) اضافه شود تا روغن گیربکس داغ نکند.
7. نصب پدال ترمز بزرگتر و حذف پدال کلاچ
در این بخش:
پدال کلاچ بهطور کامل حذف میشود
پدال ترمز پهن به جای آن نصب میگردد
8. سیم کشی و سنسورها
گیربکس اتوماتیک دارای:
سنسور سرعت خروجی
سنسور دمای روغن گیربکس
شیر برقیها
سیمهای دستهدنده
است. همه این سیستمها باید بهطور کامل نصب و سیمکشی شوند.
کلام آخر در مورد تبدیل دستی به اتومات
از نظر فنی قابل انجام است، اما:
هزینه بسیار بالاست
ممکن است به خودرو آسیب بزند
کارایی نهایی حداقل از یک گیربکس اتومات فابریک کمتر است
ارزش خودرو کاهش مییابد
علائم خرابی بلبرینگ شفت گیربکس
بلبرینگ شفت گیربکس وظیفه دارد چرخش نرم و بدون لرزش شفت ورودی و خروجی را ممکن کند.
خرابی آن میتواند بهمرور باعث آسیب شدید به دندهها شود.
1. صدای زوزه در سرعتهای بالا
مشخصترین علامت:
در دندههای بالاتر (۳، ۴، ۵) وقتی گاز میدهی صدای ناله یا زوزه میآید.
2. لرزش در دستهدنده
اگر بلبرینگ لقی داشته باشد، شفت ناپایدار شده و دستهدنده مدام میلرزد.
3. سخت جا رفتن دندهها
لقی شفت باعث میشود دندهها بهدرستی درگیر نشوند.
4. صدای غیرعادی هنگام رها کردن گاز
وقتی گاز را قطع میکنی، شفت ورودی رها میشود و اگر بلبرینگ خراب باشد صدای تقتق یا ساییده شدن شنیده میشود.
5. نشتی روغن گیربکس
خرابی بلبرینگ باعث لقی شفت و در نتیجه خرابی کاسهنمد و نشتی روغن میشود.
6. گرمشدن بیش از حد گیربکس
اصطکاک زیاد باعث افزایش دما میشود.
نحوه تعویض بلبرینگ شفت گیربکس (مرحله به مرحله)
این کار کاملاً تخصصی است و باید در تعمیرگاه انجام شود، اما مراحل را دقیق توضیح میدهم.
مرحله ۱: باز کردن گیربکس از روی خودرو
باتری جدا میشود
شفتگارد یا پلوسها خارج میشوند
پیچهای سینی و دستهگیربکس باز میشود
گیربکس از موتور جدا میشود
مرحله ۲: باز کردن پوسته گیربکس
تمام پیچهای پوسته باز میشود
نیمپوستهها جدا میشوند
دندهها، ماهکها و شفتها قابل مشاهده میشوند
مرحله ۳: خارج کردن شفت ورودی / خروجی
اگر بلبرینگ شفت ورودی خراب باشد:
شفت ورودی بهصورت کامل خارج میشود
در صورت خرابی شفت خروجی، شفت خروجی نیز بیرون آورده میشود.
مرحله ۴: خارج کردن بلبرینگ
بلبرینگ معمولاً با ابزارهای زیر بیرون کشیده میشود:
فیکسچر مخصوص
پولیکش
یا پرس (در برخی خودروها)
با چکش زدن هرگز نباید بلبرینگ خارج شود، چون به شفت آسیب میزند.
مرحله ۵: نصب بلبرینگ جدید
بلبرینگ جدید باید:
اصلی باشد
دقیقاً با کد فابریک خودرو همخوانی داشته باشد
بلبرینگ با پرس روی شفت نصب میشود تا بدون لقی و با فشار یکنواخت جا بخورد.
مرحله ۶: مونتاژ مجدد گیربکس
شفتها دوباره در جای خود نصب میشوند
دندهها و ماهکها تنظیم میشوند
پوسته بسته میشود
کاسهنمدها تعویض میشوند
گیربکس روی خودرو نصب میگردد
مرحله ۷: ریختن روغن گیربکس جدید
در پایان باید روغن گیربکس با استاندارد کارخانه ریخته شود.
